konusunu derinlemesine inceleyeceğiz ve toplumun farklı yönleri üzerindeki etkisini analiz edeceğiz.
uzun süredir ilgi ve tartışma konusu olmuştur ve günümüz dünyasındaki sonuçlarını anlamak önemlidir. Bu sayfalarda,
'e tarihsel bakış açısından bugünkü önemine kadar farklı bakış açılarını analiz edeceğiz.
'in zaman içinde nasıl geliştiğini ve düşünme ve hareket etme şeklimizi nasıl etkilediğini inceleyelim. Benzer şekilde,
ile ilgili mevcut ve gelecekteki eğilimleri ve bunların toplumumuzun farklı yönlerini nasıl etkileyebileceğini analiz edeceğiz.
Ünlülerin Nitelikleri
|
|
İnce |
Kalın
|
Düz |
Yuvarlak |
Düz |
Yuvarlak
|
Dar
|
i |
ü |
ı |
u
|
Geniş
|
e |
ö |
a |
o
|
Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçedeki iki ses uyumundan biri. Kökeni Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılır. Türkçedeki öz Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
Kurallar
- Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
- adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, kırlangıç
- Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
- beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük
İstisnalar" class="mw-editsection-visualeditor">değiştir | kaynağı değiştir]
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler
Türkçede ekler sözcüğün son ünlüsüne göre uyuma girer. Fakat bazı ekler bu kurala aykırılık gösterir: -ki, -yor, -ken, -mtırak, -gil, -leyin. Bu ekler her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez.
- akşam-leyin, bakla-gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.
-daş eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz ancak ünsüz sertleşmesine uyar:
- din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.
-ki aitlik eki kalınlık kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:
- akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, onunki.
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Sözcükler
Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler öz Türkçe olmasına rağmen zamanla ses değişimi gibi çeşitli etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır:
- anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile) vb.
Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler
Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
- açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli
Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
- Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay vb.
Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz. Bu sözcükler Türkçeye geçirilirken her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler:
- ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, sevda vb.
Diğer Durumlar
Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından genellikle son hecenin ünlüsüne uyar:
- adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Son ünlüleri kalın harf olmasına karşın ince şekilde telaffuz edilen bazı alıntı kelimeler, ince ünlü ile başlayan ekler alır çünkü kelimenin son ünsüzü ince söylenir:
- alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat > saate vb.
Genelde ilk heceden sonra hem geniş hem de yuvarlak ünlüler kullanılmaz.
Kaynakça
|
---|
Fonetik | Sesler | |
---|
Ses uyumları | |
---|
Ses olayları | |
---|
|
|
---|
Kök ve ekler | |
---|
Kelime bilgisi | Kelime türleri | |
---|
Anlamına göre kelimeler | |
---|
Yapısına göre kelimeler | |
---|
tamlamalar | |
---|
|
|
---|
Cümle bilgisi | Cümlenin ögeleri | |
---|
Anlamına göre cümleler | |
---|
Yapısına göre cümleler | |
---|
Ögelerinin dizilişine göre cümleler | |
---|
Yüklemin cinsine göre cümleler | |
---|
|
---|
Anlatım | |
---|